ชาตก,อฏฺฐกถา-5 183 ปณฺเณ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยา อสฺสาสิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อชาตสตฺตุ อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, สํกิจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สํกิจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อถ สฏฺฐินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;

ชาตกสวฺหยโน ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;

ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติฯ

สฏฺฐินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. สตฺตตินิปาโต

[531] 1. กุสชาตกวณฺณนา

อิทํ เต รฏฺฐนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา สุภนิมิตฺตคฺคาหวเสน โอโลเกตฺวา กิเลสาภิภูโต อนภิรโต วิหาสิ ทีฆเกสนโข กิลิฏฺฐจีวโร อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนีสนฺถตคตฺโตฯ ยถา หิ เทวโลกา จวนธมฺมานํ เทวปุตฺตานํ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, อุโภหิ กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมติ, เอวเมว สาสนา จวนธมฺมานํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขูนํ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, สทฺธาปุปฺผานิ มิลายนฺติ, สีลวตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร มงฺกุตาย เจว อยสวเสน จ ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, กิเลสเสทา มุจฺจนฺติ, อรญฺญรุกฺขมูลสุญฺญาคาเรสุ นาภิรมนฺติฯ ตสฺสปิ ตานิ ปญฺญายิํสุฯ อถ นํ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ตํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘มา, ภิกฺขุ, กิเลสวสิโก โหหิ, มาตุคาโม นาเมส ปาโป, ตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตตํ วิโนเทหิ, สาสเน อภิรม, มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย หิ เตชวนฺโตปิ โปราณกปณฺฑิตา นิตฺเตชา หุตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มลฺลรฏฺเฐ กุสาวตีราชธานิยํ โอกฺกาโก นาม ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

ตสฺส โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกา สีลวตี นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, สา เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิฯ อถสฺส นาครา เจว รฏฺฐวาสิโน จ ราชนิเวสนทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา ‘‘รฏฺฐํ นสฺสิสฺสติ, รฏฺฐํ นสฺสิสฺสตี’’ติ อุปกฺโกสิํสุฯ ราชา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘มยิ รชฺชํ กาเรนฺเต อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, กสฺมา อุปกฺโกสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ

‘‘สจฺจํ, เทว, อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, อปิจ วํสานุรกฺขโก ปน โว ปุตฺโต นตฺถิ, อญฺโญ รชฺชํ คเหตฺวา รฏฺฐํ นาเสสฺสติ, ตสฺมา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺถํ ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติฯ ‘‘ปุตฺตํ ปตฺเถนฺโต กิํ กโรมี’’ติ? ‘‘ปฐมํ ตาว เอกํ สตฺตาหํ จุลฺลนาฏกํ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชถ, สเจ สา ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, สาธุ, โน เจ, อถ มชฺฌิมนาฏกํ วิสฺสชฺเชถ, ตโต เชฏฺฐนาฏกํ, อวสฺสํ เอตฺตกาสุ อิตฺถีสุ เอกา ปุญฺญวตี ปุตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติฯ ราชา เตสํ วจเนน ตถา กตฺวา สตฺต ทิวเส ยถาสุขํ อภิรมิตฺวา อาคตาคตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กจฺจิ โว ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ? สพฺพา ‘‘น ลภาม, เทวา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘น เม ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อนตฺตมโน อโหสิฯ นาครา ปุน ตเถว อุปกฺโกสิํสุฯ ราชา ‘‘กิํ อุปกฺโกสถ, มยา ตุมฺหากํ วจเนน นาฏกานิ วิสฺสฏฺฐานิ, เอกาปิ ปุตฺตํ น ลภติ, อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, เอตา ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ นิปฺปุญฺญา, นตฺถิ เอตาสํ ปุตฺตลาภาย ปุญฺญํ, ตุมฺเห เอตาสุ ปุตฺตํ อลภนฺตีสุปิ มา อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชถ, อคฺคมเหสี โว สีลวตี เทวี สีลสมฺปนฺนา, ตํ วิสฺสชฺเชถ, ตสฺสา ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส ราชา สีลวติํ เทวิํ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสติ, ปุริสา สนฺนิปตนฺตู’’ติ เภริํ จราเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส เทวิํ อลงฺการาเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ตสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘กิํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต เทวิยา ปุตฺตปตฺถนภาวํ ญตฺวา ‘‘เอติสฺสา มยา ปุตฺตํ ทาตุํ วฏฺฏติ, อตฺถิ นุ โข เทวโลเก เอติสฺสา อนุจฺฉวิโก ปุตฺโต’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตํ อทฺทสฯ โส กิร ตทา ตาวติํสภวเน อายุํ เขเปตฺวา อุปริเทวโลเก นิพฺพตฺติตุกาโม อโหสิฯ สกฺโก ตสฺส วิมานทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา โอกฺกากรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อปรมฺปิ เทวปุตฺตํ ‘‘ตฺวมฺปิ เอติสฺสา เอว ปุตฺโต ภวิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘มา โข ปนสฺสา โกจิ สีลํ ภินฺทตู’’ติ มหลฺลกพฺราหฺมณเวเสน รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิฯ

มหาชโนปิ นฺหาโต อลงฺกโต ‘‘อหํ เทวิํ คณฺหิสฺสามิ, อหํ เทวิํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา สกฺกญฺจ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ กสฺมา อาคโตสี’’ติ ปริหาสมกาสิฯ สกฺโก ‘‘กิํ มํ ตุมฺเห ครหถ, สเจปิ เม สรีรํ ชิณฺณํ, ราโค ปน น ชีรติ, สเจ สีลวติํ ลภิสฺสามิ, อาทาย นํ คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน สพฺเพสํ ปุรโตว อฏฺฐาสิฯ อญฺโญ โกจิ ตสฺส เตเชน ปุรโต ภวิตุํ นาสกฺขิฯ โส ตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นิเวสนา นิกฺขมนฺติญฺเญว หตฺเถ คเหตฺวา ปกฺกามิฯ อถ นํ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตา ครหิํสุ ‘‘ปสฺสถ, โภ, มหลฺลกพฺราหฺมโณ เอวํ อุตฺตมรูปธรํ เทวิํ อาทาย คจฺฉติ, อตฺตโน ยุตฺตํ น ชานาตี’’ติฯ เทวีปิ ‘‘มหลฺลโก มํ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ น อฏฺฏียติ น หรายติฯ ราชาปิ วาตปาเน ฐตฺวา ‘‘โก นุ โข เทวิํ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อนตฺตมโน อโหสิฯ

สกฺโก ตํ อาทาย นครทฺวารโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป เอกํ ฆรํ มาเปสิ วิวฏทฺวารํ ปญฺญตฺตกฏฺฐตฺถริกํฯ อถ นํ สา ‘‘อิทํ เต นิเวสน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘อาม, ภทฺเท, ปุพฺเพ ปนาหํ เอโก, อิทานิมฺหา มยํ ทฺเว ชนา, อหํ ภิกฺขาย จริตฺวา ตณฺฑุลาทีนิ อาหริสฺสามิ, ตฺวํ อิมิสฺสา กฏฺฐตฺถริกาย นิปชฺชาหี’’ติ วตฺวา ตํ มุทุนา หตฺเถน ปรามสนฺโต ทิพฺพสมฺผสฺสํ ผราเปตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปสิฯ สา ทิพฺพสมฺผสฺสผรเณน สญฺญํ วิสฺสชฺเชสิฯ อถ นํ อตฺตโน อานุภาเวน ตาวติํสภวนํ เนตฺวา อลงฺกตวิมาเน ทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสิฯ สา สตฺตเม ทิวเส ปพุชฺฌิตฺวา ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘น โส พฺราหฺมโณ มนุสฺโส, สกฺโก ภวิสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ สกฺโกปิ ตสฺมิํ สมเย ปาริจฺฉตฺตกมูเล ทิพฺพนาฏกปริวุโต นิสินฺโน อโหสิฯ สา สยนา อุฏฺฐาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สกฺโก ‘‘วรํ เต, เทวิ, ททามิ, คณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ, เทว, เอกํ ปุตฺตํ เม เทหี’’ติฯ ‘‘เทวิ, ติฏฺฐตุ เอโก ปุตฺโต, อหํ เต ทฺเว ปุตฺเต ทสฺสามิฯ เตสุ ปน เอโก ปญฺญวา ภวิสฺสติ วิรูปวา, เอโก รูปวา น ปญฺญวาฯ เตสุ กตรํ ปฐมํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘ปญฺญวนฺตํ, เทวา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตสฺสา กุสติณํ ทิพฺพวตฺถํ ทิพฺพจนฺทนํ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ โกกนุทญฺจ นาม วีณํ ทตฺวา ตํ อาทาย รญฺโญ สยนฆรํ ปวิสิตฺวา รญฺญา สทฺธิํ เอกสยเน นิปชฺชาเปตฺวา องฺคุฏฺฐเกน ตสฺสา นาภิํ ปรามสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สกฺโกปิ สกฏฺฐานเมว คโตฯ ปณฺฑิตา เทวี คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ชานิฯ

อถ นํ ปพุทฺโธ ราชา ทิสฺวา, ‘‘เทวิ, เกน นีตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สกฺเกน, เทวา’’ติฯ ‘‘อหํ ปจฺจกฺขโต เอกํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ ตํ อาทาย คจฺฉนฺตํ อทฺทสํ, กสฺมา มํ วญฺเจสี’’ติ? ‘‘สทฺทหถ, เทว, สกฺโก มํ คเหตฺวา เทวโลกํ เนสี’’ติฯ ‘‘น สทฺทหามิ, เทวี’’ติฯ อถสฺส สา สกฺกทตฺติยํ กุสติณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สทฺทหถา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘กุสติณํ นาม ยโต กุโตจิ ลพฺภตี’’ติ น สทฺทหิฯ อถสฺส สา ทิพฺพวตฺถาทีนิ ทสฺเสสิฯ ราชา ตานิ ทิสฺวา สทฺทหิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, สกฺโก ตาว ตํ เนตุ, ปุตฺโต ปน เต ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ลทฺโธ มหาราช, คพฺโภ เม ปติฏฺฐิโต’’ติฯ โส ตุฏฺโฐ ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ ฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส อญฺญํ นามํ อกตฺวา กุสติณนามเมว อกํสุฯ กุสกุมารสฺส ปทสา คมนกาเล อิตโร เทวปุตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ทสมาเส ปริปุณฺเณ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘ชยมฺปตี’’ติ นามํ กริํสุฯ เต มหนฺเตน ยเสน วฑฺฒิํสุฯ โพธิสตฺโต ปญฺญวา อาจริยสฺส สนฺติเก กิญฺจิ สิปฺปํ อนุคฺคเหตฺวา อตฺตโนว ปญฺญาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ

อถสฺส โสฬสวสฺสกาเล ราชา รชฺชํ ทาตุกาโม เทวิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต รชฺชํ ทตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺฐเปสฺสาม, มยํ ชีวนฺตาเยว นํ รชฺเช ปติฏฺฐิตํ ปสฺสิสฺสาม, สกลชมฺพุทีเป โข ปน ยสฺส รญฺโญ ธีตรํ อิจฺฉติ, ตมสฺส อาเนตฺวา อคฺคมเหสิํ กริสฺสาม, จิตฺตมสฺส ชานาหิ, กตรํ ราชธีตรํ โรเจสี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘กุมารสฺส อิมํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา จิตฺตํ ชานาหี’’ติ เอกํ ปริจาริกํ เปเสสิฯ สา คนฺตฺวา ตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ น รูปวา, รูปสมฺปนฺนา ราชธีตา อานีตาปิ มํ ทิสฺวา ‘กิํ เม อิมินา วิรูเปนา’ติ ปลายิสฺสติ อิติ โน ลชฺชิตพฺพกํ ภวิสฺสติ, กิํ เม ฆราวาเสน, ธรมาเน มาตาปิตโร อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘มยฺหํ เนว รชฺเชนตฺโถ, น นาฏเกหิ, อหํ มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ สา คนฺตฺวา ตสฺส กถํ เทวิยา อาโรเจสิ, เทวีปิ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน สาสนํ เปเสสิฯ

โสปิ ปฏิพาหติเยวฯ เอวํ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา จตุตฺถวาเร จินฺเตสิ – ‘‘มาตาปิตูหิ สทฺธิํ เอกนฺเตน ปฏิปกฺขภาโว นาม น ยุตฺโต, เอกํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติฯ

โส กมฺมารเชฏฺฐกํ ปกฺโกสาเปตฺวา พหุํ สุวณฺณํ ทตฺวา ‘‘เอกํ อิตฺถิรูปกํ กโรหี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต อญฺญํ สุวณฺณํ คเหตฺวา สยมฺปิ อิตฺถิรูปกํ อกาสิฯ โพธิสตฺตานญฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติฯ ตํ สุวณฺณรูปกํ ชิวฺหาย อวณฺณนียโสภํ อโหสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต โขมํ นิวาสาเปตฺวา สิริคพฺเภ ฐปาเปสิฯ โส กมฺมารเชฏฺฐเกน อาภตรูปกํ ทิสฺวา ตํ ครหิตฺวา ‘‘คจฺฉ อมฺหากํ สิริคพฺเภ ฐปิตรูปกํ อาหรา’’ติ อาหฯ โส สิริคพฺภํ ปวิฏฺโฐ ตํ ทิสฺวา ‘‘กุมาเรน สทฺธิํ อภิรมิตุํ เอกา เทวจฺฉรา, อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตุํ อวิสหนฺโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘เทว, สิริคพฺเภ อยฺยา เอกิกาว ฐิตา, อุปคนฺตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, คจฺฉ, สุวณฺณรูปกํ เอตํ, อาหรา’’ติ ปุน เปสิโต อาหริฯ กุมาโร กมฺมาเรน กตํ รูปกํ สุวณฺณคพฺเภ นิกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา กตํ อลงฺการาเปตฺวา รเถ ฐปาเปตฺวา ‘‘เอวรูปํ ลภนฺโต คณฺหามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ ปหิณิฯ

สา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาตา, มยฺหํ ปุตฺโต มหาปุญฺโญ สกฺกทตฺติโย อนุจฺฉวิกํ กุมาริกํ ลภิสฺสติ, ตุมฺเห เอวรูปํ ลภนฺตา คณฺหิสฺสถ, อิมํ รูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน ฐเปตฺวา สกลชมฺพุทีปํ จรนฺตา ยสฺส รญฺโญ เอวรูปํ ธีตรํ ปสฺสถ, ตสฺเสตํ ทตฺวา ‘โอกฺกากราชา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ อาวาหํ กริสฺสตี’ติ ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ตํ อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา วิจรนฺตา ยํ ราชธานิํ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ สายนฺหสมเย มหาชนสฺส สโมสรณฏฺฐาเน ตํ รูปกํ วตฺถปุปฺผาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา สุวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา ติตฺถมคฺเค ฐเปตฺวา อมจฺจา สยํ ปฏิกฺกมิตฺวา อาคตาคตานํ กถาสวนตฺถํ เอกมนฺเต ติฏฺฐนฺติฯ มหาชโน ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ สญฺญํ อกตฺวา ‘‘อยํ มนุสฺสิตฺถี สมานาปิ เทวจฺฉรปฏิภาคา อติวิย โสภติ, กิํ นุ โข เอตฺถ ฐิตา, กุโต วา อาคตา, อมฺหากํ นคเร เอวรูปา นตฺถี’’ติ วณฺเณนฺโต ปกฺกมติฯ

ตํ สุตฺวา อมจฺจา ‘‘สเจ อิธ เอวรูปา ทาริกา ภเวยฺย, ‘อสุกา ราชธีตา วิย อสุกา อมจฺจธีตา วิยา’ติ วเทยฺยุํ, อทฺธา อิธ เอวรูปา นตฺถี’’ติ ตํ อาทาย อญฺญํ นครํ คจฺฉนฺติฯ

เต เอวํ วิจรนฺตา อนุปุพฺเพน มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครํ สมฺปาปุณิํสุฯ ตตฺถ มทฺทรญฺโญ อฏฺฐ ธีตโร อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉรปฏิภาคา, ตาสํ สพฺพเชฏฺฐิกา ปภาวตี นามฯ ตสฺสา สรีรโต พาลสูริยสฺส ปภา วิย ปภา นิจฺฉรนฺติ, อนฺธกาเรปิ จตุหตฺเถ อนฺโตคพฺเภ ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สพฺโพ คพฺโภ เอโกภาโสว โหติฯ ธาตี ปนสฺสา ขุชฺชา, สา ปภาวติํ โภเชตฺวา ตสฺสา สีสนฺหาปนตฺถํ อฏฺฐหิ วณฺณทาสีหิ อฏฺฐ ฆเฏ คาหาเปตฺวา สายนฺหสมเย อุทกตฺถาย คจฺฉนฺตี ติตฺถมคฺเค ฐิตํ ตํ รูปกํ ทิสฺวา ‘‘ปภาวตี’’ติ สญฺญาย ‘‘อยํ ทุพฺพินีตา ‘สีสํ นฺหายิสฺสามี’ติ อมฺเห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา ติตฺถมคฺเค ฐิตา’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อเร กุลลชฺชาปนิเก อมฺเหหิ ปุริมตรํ อาคนฺตฺวา กสฺมา อิธ ฐิตาสิ, สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสติ โน’’ติ วตฺวา หตฺเถน คณฺฑปสฺเส ปหริ, หตฺถตลํ ภิชฺชมานํ วิย ชาตํฯ ตโต ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ญตฺวา หสมานา ตาสํ วณฺณทาสีนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตี ‘‘ปสฺสเถตํ เม กมฺมํ, มม ธีตาติสญฺญาย ปหารํ อทาสิํ, อยํ มม ธีตุ สนฺติเก กิมคฺฆติ, เกวลํ เม หตฺโถ ทุกฺขาปิโต’’ติ อาหฯ

อถ นํ ราชทูตา คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มม ธีตา อิโต อภิรูปตรา’ติ วทนฺตี กํ นาม กเถสี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มทฺทรญฺโญ ธีตรํ ปภาวติํ, อิทํ รูปกํ ตสฺสา โสฬสิมฺปิ กลํ น อคฺฆตี’’ติฯ เต ตุฏฺฐมานสา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘โอกฺกากรญฺโญ ทูตา ทฺวาเร ฐิตา’’ติ ปฏิหาเรสุํฯ ราชา อาสนา วุฏฺฐาย ฐิตโกว ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ อาหฯ เต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺหากํ ราชา ตุมฺหากํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺวา กตสกฺการสมฺมานา ‘‘กิมตฺถํ อาคตตฺถา’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ สีหสฺสโร ปุตฺโต กุสกุมาโร นาม, ราชา ตสฺส รชฺชํ ทาตุกาโม อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณิ, ตุมฺหากํ กิร ธีตา ปภาวตี, ตํ ตสฺส เทถ, อิมญฺจ สุวณฺณรูปกํ เทยฺยธมฺมํ คณฺหถา’’ติ ตํ รูปกํ ตสฺส อทํสุฯ โสปิ ‘‘เอวรูเปน มหาราเชน สทฺธิํ วิวาหมงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต สมฺปฏิจฺฉิ ฯ

อถ นํ ทูตา อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ น สกฺกา ปปญฺจํ กาตุํ, กุมาริกาย ลทฺธภาวํ รญฺโญ อาโรเจสฺสาม, อถ นํ โส อาคนฺตฺวา อาทาย คมิสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต คนฺตฺวา รญฺโญ จ เทวิยา จ อาโรเจสุํฯ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน กุสาวติโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาคลนครํ ปาปุณิฯ มทฺทราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตํ นครํ ปเวเสตฺวา มหนฺตํ สกฺการมกาสิฯ

สีลวตี เทวี ปณฺฑิตตฺตา ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ เอกาหทฺวีหจฺจเยน มทฺทราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สุณิสํ ทฏฺฐุกามามฺหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิฯ ปภาวตี สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ธาติคณปริวุตา อาคนฺตฺวา สสฺสุํ วนฺทิฯ สา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กุมาริกา อภิรูปา, มยฺหํ ปุตฺโต วิรูโปฯ สเจ เอสา ตํ ปสฺสิสฺสติ, เอกาหมฺปิ อวสิตฺวา ปลายิสฺสติ, อุปายํ กริสฺสามี’’ติฯ สา มทฺทราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, สุณิสา เม ปุตฺตสฺส อนุจฺฉวิกา, อปิจ โข ปน อมฺหากํ กุลปเวณิยา อาคตํ จาริตฺตํ อตฺถิ, สเจ อยํ ตสฺมิํ จาริตฺเต วตฺติสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘กิํ ปน โว จาริตฺต’’นฺติฯ ‘‘อมฺหากํ วํเส ยาว เอกสฺส คพฺภสฺส ปติฏฺฐานํ โหติ, ตาว ทิวา สามิกํ ปสฺสิตุํ น ลภติฯ สเจ เอสา ตถา กริสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติฯ ราชา ‘‘กิํ, อมฺม, สกฺขิสฺสสิ เอวํ วตฺติตุ’’นฺติ ธีตรํ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘อาม ตาตา’’ติ อาหฯ ตโต โอกฺกากราชา มทฺทรญฺโญ พหุํ ธนํ ทตฺวา ตํ อาทาย ปกฺกามิฯ มทฺทราชาปิ มหนฺเตน ปริวาเรน ธีตรํ อุยฺโยเชสิฯ

โอกฺกาโก กุสาวติํ คนฺตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพพนฺธนานิ โมเจตฺวา ปุตฺตสฺส อภิเสกํ กตฺวา รชฺชํ ทตฺวา ปภาวติํ อคฺคมเหสิํ กาเรตฺวา นคเร ‘‘กุสราชสฺส อาณา’’ติ เภริํ จราเปสิฯ สกลชมฺพุทีปตเล ราชาโน เยสํ ธีตโร อตฺถิ, เต กุสรญฺโญ ธีตโร ปหิณิํสุ ฯ เยสํ ปุตฺตา อตฺถิ, เต เตน สทฺธิํ มิตฺตภาวํ อากงฺขนฺตา ปุตฺเต อุปฏฺฐาเก กตฺวา ปหิณิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส นาฏกปริวาโร มหา อโหสิ, มหนฺเตน ยเสน รชฺชํ กาเรสิฯ โส ปภาวติํ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, สาปิ ตํ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, อุภินฺนํ รตฺติทสฺสนเมว โหติฯ ตตฺถ ปภาวติยา สรีรปฺปภาปิ อพฺโพหาริกา อโหสิฯ โพธิสตฺโต สิริคพฺภโต รตฺติํเยว นิกฺขมติฯ

โส กติปาหจฺจเยน ปภาวติํ ทิวา ทฏฺฐุกาโม มาตุยา อาโรเจสิฯ สา ‘‘มา เต ตาต, รุจฺจิ, ยาว เอกํ ปุตฺตํ ลภสิ, ตาว อาคเมหี’’ติ, ปฏิกฺขิปิฯ โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิเมณฺฑเวเสน ติฏฺฐ, อหํ ตํ ตตฺถ อาเนสฺสามิ, อถ นํ อกฺขีนิ ปูเรตฺวา โอโลเกยฺยาสิ, มา จ อตฺตานํ ชานาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถิสาลํ อคมาสิฯ อถสฺส มาตา หตฺถิสาลํ อลงฺการาเปตฺวา ปภาวติํ ‘‘เอหิ สามิกสฺส หตฺถิโน ปสฺสามา’’ติ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยํ หตฺถี อสุโก นาม, อยํ หตฺถี อสุโก นามา’’ติ ตสฺสา ทสฺเสสิฯ ตตฺถ ตํ ราชา มาตุ ปจฺฉโต คจฺฉนฺติํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกเวเสน หตฺถิฉกณปิณฺเฑน ปิฏฺฐิยํ ปหริฯ สา กุทฺธา ‘‘รญฺโญ กเถตฺวา เต หตฺถํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา เทวิํ อุชฺฌาเปสิฯ ราชมาตา ‘‘มา อมฺม กุชฺฌี’’ติ สุณิสํ สญฺญาเปตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิฯ ปุนปิ ราชา ตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา อสฺสสาลาย อสฺสโคปกเวเสน ตํ ทิสฺวา ตเถว อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหริฯ ตทาปิ ตํ กุทฺธํ สสฺสุ สญฺญาเปสิฯ

ปุเนกทิวเส ปภาวตี มหาสตฺตํ ปสฺสิตุกามา หุตฺวา สสฺสุยา อาโรเจตฺวา ‘‘อลํ มา เต รุจฺจี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ สฺเว มม ปุตฺโต นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสติ, ตฺวํ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา ตํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุนทิวเส นครํ อลงฺการาเปตฺวา ชยมฺปติกุมารํ ราชเวสํ คาหาเปตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ การาเปสิฯ สา ปภาวติํ อาทาย สีหปญฺชเร ฐตฺวา ‘‘ปสฺส ตว สามิกสฺส สิริโสภคฺค’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘อนุจฺฉวิโก เม สามิโก ลทฺโธ’’ติ อตฺตมนา อโหสิฯ ตํ ทิวสํ ปน มหาสตฺโต หตฺถิเมณฺฑเวเสน ชยมฺปติสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา ยถาธิปฺปาเยน ปภาวติํ โอโลเกนฺโต หตฺถวิการาทิวเสน จิตฺตรุจิยา เกฬิํ ทสฺเสสิฯ หตฺถิมฺหิ อติกฺกนฺเต ราชมาตา ปภาวติํ ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺโฐ เต, อมฺม, สามิโก’’ติฯ

‘‘อาม อยฺเย, ปจฺฉิมาสเน ปนสฺส นิสินฺโน หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย ทุพฺพินีโต, มยฺหํ หตฺถวิการาทีนิ ทสฺเสสิ, กสฺมา เอวรูปํ อลกฺขิกํ รญฺโญ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปสุํ, นีหราเปหิ น’’นฺติ? ‘‘อมฺม, รญฺโญ ปจฺฉิมาสเน รกฺขา นาม อิจฺฉิตพฺพา’’ติฯ

สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย นิพฺภโย, ราชานํ ‘ราชา’ติปิ น มญฺญติ, กิํ นุ โข เอโสว กุสราชา, อทฺธา หิ เอโส อติวิย วิรูโป เอว ภวิสฺสติ, เตเนว มํ น ทสฺเสนฺตี’’ติฯ สา ขุชฺชํ กณฺณมูเล อาห – ‘‘อมฺม, คจฺฉ ตาว ชานาหิ, กิํ ปุริมาสเน นิสินฺนโก ราชา, อุทาหุ ปจฺฉิมาสเน’’ติ? ‘‘กถํ ปนาหํ ชานิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ หิ โส ราชา ภวิสฺสติ, ปฐมตรํ หตฺถิปิฏฺฐิโต โอตริสฺสติ, อิมาย สญฺญาย ชานาหี’’ติฯ สา คนฺตฺวา เอกมนฺเต ฐิตา ปฐมํ มหาสตฺตํ โอตรนฺตํ อทฺทส, ปจฺฉา ชยมฺปติกุมารํฯ มหาสตฺโตปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ขุชฺชํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณน เอสา อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ อนฺตรํ ปภาวติยา มา กเถหี’’ติ ทฬฺหํ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สา คนฺตฺวา ‘‘ปุริมาสเน นิสินฺโน ปฐมํ โอตรี’’ติ อาหฯ ปภาวตี ตสฺสา วจนํ สทฺทหิฯ

มหาสตฺโตปิ ปุน ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา มาตรํ ยาจิฯ สา ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เตน หิ อญฺญาตกเวเสน อุยฺยานํ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา โปกฺขรณิยํ คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ปทุมินิปตฺเตน สีสํ ฉาเทตฺวา ปุปฺผิตปทุเมน มุขํ อาวริตฺวา อฏฺฐาสิฯ มาตาปิสฺส ปภาวติํ อุยฺยานํ เนตฺวา สายนฺหสมเย ‘‘อิเม รุกฺเข ปสฺส, สกุเณ ปสฺส, มิเค ปสฺสา’’ติ ปโลภยมานา โปกฺขรณีตีรํ ปายาสิฯ สา ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนํ โปกฺขรณิํ ทิสฺวา นฺหายิตุกามา ปริจาริกาหิ สทฺธิํ โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา กีฬนฺตี ตํ ปทุมํ ทิสฺวา วิจินิตุกามา หตฺถํ ปสาเรสิฯ อถ นํ ราชา ปทุมินิปตฺตํ อปเนตฺวา ‘‘อหํ กุสราชา’’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺหิฯ สา ตสฺส มุขํ ทิสฺวา ‘‘ยกฺโข มํ คณฺหี’’ติ วิรวิตฺวา ตตฺเถว วิสญฺญิตํ ปตฺตาฯ อถสฺสา ราชา หตฺถํ มุญฺจิฯ

สา สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘กุสราชา กิร มํ หตฺเถ คณฺหิ, อิมินาวาหํ หตฺถิสาลาย หตฺถิฉกณปิณฺเฑน, อสฺสสาลาย อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหฏา, อยเมว มํ หตฺถิสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา อุปฺปณฺเฑสิ, กิํ เม เอวรูเปน ทุมฺมุเขน ปตินา, อิมํ ชหิตฺวา อหํ ชีวนฺตี อญฺญํ ปติํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อาคเต อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มม ยานวาหนํ สชฺชํ กโรถ, อชฺเชว คมิสฺสามี’’ติ อาหํ ฯ เต รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ คนฺตุํ น ลภิสฺสติ, หทยมสฺสา ผลิสฺสติ, คจฺฉตุ ปุน ตํ อตฺตโน พเลน อาเนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อถสฺสา คมนํ อนุชานิฯ สา ปิตุนครเมว อคมาสิฯ

มหาสตฺโตปิ อุยฺยานโต นครํ ปวิสิตฺวา อลงฺกตปาสาทํ อภิรุหิฯ โพธิสตฺตญฺหิ สา ปุพฺพปตฺถนาวเสน น อิจฺฉิ, โสปิ ปุพฺพกมฺมวเสเนว วิรูโป อโหสิฯ อตีเต กิร พาราณสิยํ ทฺวารคาเม อุปริมวีถิยา จ เหฏฺฐิมวีถิยา จ ทฺเว กุลานิ วสิํสุฯ เอกสฺส กุลสฺส ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํฯ เอกสฺส เอกาว ธีตา อโหสิฯ ทฺวีสุ ปุตฺเตสุ โพธิสตฺโต กนิฏฺโฐฯ ตํ กุมาริกํ เชฏฺฐกสฺส อทํสุฯ กนิฏฺโฐ อทารภรโณ ภาตุ สนฺติเกเยว วสิฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํ ฆเร อติรสกปูเว ปจิํสุฯ โพธิสตฺโต อรญฺญํ คโต โหติฯ ตสฺส ปูวํ ฐเปตฺวา อวเสเส ภาเชตฺวา ขาทิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาย ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ โพธิสตฺตสฺส ภาตุชายา ‘‘จูฬปติโน อญฺญํ ปูวํ ปจิสฺสามี’’ติ ตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิฯ โสปิ ตํ ขณญฺเญว อรญฺญโต อาคจฺฉิฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘สามิ, จิตฺตํ ปสาเทหิ, ตว โกฏฺฐาโส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺโน’’ติฯ โส ‘‘ตว โกฏฺฐาสํ ขาทิตฺวา มม โกฏฺฐาสํ เทสิ, อหํ กิํ ขาทิสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ปตฺตโต ปูวํ คณฺหิฯ สา มาตุ ฆรํ คนฺตฺวา นววิลีนํ จมฺปกปุปฺผวณฺณํ สปฺปิํ อาหริตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ปูเรสิ, ตํ โอภาสํ มุญฺจิฯ สา ตํ ทิสฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมินา ทานพเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม สรีรํ โอภาสชาตํ โหตุ, อุตฺตมรูปธรา จ ภเวยฺยํ, อิมินา จ เม อสปฺปุริเสน สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วาโส มา อโหสี’’ติฯ อิติ สา อิมิสฺสา ปุพฺพปตฺถนาย วเสน ตํ น อิจฺฉิฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ ปูว ตสฺมิํ สปฺปิปตฺเต โอสีทาเปตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมํ โยชนสเต วสนฺติมฺปิ อาเนตฺวา มม ปาทปริจาริกํ กาตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติฯ ตตฺถ ยํ โส กุทฺโธ คนฺตฺวา ปูวํ คณฺหิ, ตสฺส ปุพฺพกมฺมสฺส วเสน วิรูโป อโหสิ, ปุพฺพปตฺถนาย สา จ ตํ น อิจฺฉีติฯ

โส ปภาวติยา คตาย โสกปฺปตฺโต อโหสิ, นานากาเรหิ ปริจารยมานาปิ นํ เสสิตฺถิโย โอโลกาเปตุมฺปิ นาสกฺขิํสุ, , ปภาวติรหิตมสฺส สกลมฺปิ นิเวสนํ ตุจฺฉํ วิย ขายิฯ โส ‘‘อิทานิ สาคลนครํ ปตฺตา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, อหํ ปภาวติํ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห รชฺชํ อนุสาสถา’’ติ วทนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘อิทํ เต รฏฺฐํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;

อิทํ เต รชฺชํ อนุสาส อมฺม, คจฺฉามหํ ยตฺถ ปิยา ปภาวตี’’ติฯ

ตตฺถ สโยคฺคนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิสหิตํฯ สกายุรนฺติ สปญฺจราชกกุธภณฺฑํฯ อนุสาส, อมฺมาติ โส กิร ปุริสสฺส รชฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหนํ นาม น ยุตฺตนฺติ ปิตุ วา ภาตุ วา อนิยฺยาเทตฺวา มาตุ นิยฺยาเทนฺโต เอวมาหฯ

สา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, อปฺปมตฺโต ภเวยฺยาสิ, มาตุคาโม นาม อปริสุทฺธหทโย’’ติ วตฺวา นานคฺครสโภชนสฺส สุวณฺณกโรฏิํ ปูเรตฺวา ‘‘อิทํ อนฺตรามคฺเค ภุญฺเชยฺยาสี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ตํ อาทาย มาตรํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘ชีวนฺโต ปุน ตุมฺเห ปสฺสิสฺสามี’’ติ วตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปญฺจาวุธํ สนฺนยฺหิตฺวา ภตฺตกโรฏิยา สทฺธิํ กหาปณสหสฺสํ ปสิพฺพเก กตฺวา โกกนุทญฺจ วีณํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา มหพฺพโล มหาถาโม ยาว มชฺฌนฺหิกา ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา เสสทิวสภาเคน ปุน ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา เอกาเหเนว โยชนสติกํ มคฺคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย นฺหตฺวา สาคลนครํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ปวิฏฺฐมตฺเตเยว ตสฺส เตเชน ปภาวตี สยนปิฏฺเฐ สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี โอตริตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชิฯ โพธิสตฺตํ กิลนฺตินฺทฺริยํ วีถิยา คจฺฉนฺตํ อญฺญตรา อิตฺถี ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวาเปตฺวา สยนํ ทาเปสิฯ โส กิลนฺตกาโย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ

อถ สา ตสฺมิํ นิทฺทมุปคเต ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ภตฺตํ โภเชสิฯ

โส ตุฏฺโฐ ตสฺสา สทฺธิํ ภตฺตกโรฏิยา กหาปณสหสฺสํ อทาสิฯ โส ปญฺจาวุธํ ตตฺเถว ฐเปตฺวา ‘‘คนฺตพฺพฏฺฐานํ เม อตฺถี’’ติ วตฺวา วีณํ อาทาย หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา ‘‘อชฺช เม อิธ วสิตุํ เทถ, คนฺธพฺพํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา หตฺถิโคปเกหิ อนุญฺญาโต เอกมนฺเต นิปชฺชิตฺวา โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ อุฏฺฐาย วีณํ มุญฺจิตฺวา ‘‘สาคลนครวาสิโน อิมํ สทฺทํ สุณนฺตู’’ติ วีณํ วาเทนฺโต คายิฯ ปภาวตี ภูมิยํ นิปนฺนา ตํ สทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยํ น อญฺญสฺส วีณาสทฺโท, นิสฺสํสยํ กุสราชา มมตฺถาย อาคโต’’ติ อญฺญาสิฯ มทฺทราชาปิ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อติวิย มธุรํ วาเทติ, สฺเว เอตํ ปกฺโกสาเปตฺวา มม คนฺธพฺพํ กาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา อิธ วสมาเนน ปภาวตี ทฏฺฐุํ, อฏฺฐานเมต’’นฺติ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ ภุตฺตเคเหเยว ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา วีณํ ฐเปตฺวา ราชกุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา เอกทิวเสเนว ฆรํ มตฺติกาย ปูเรตฺวา ‘‘ภาชนานิ กโรมิ อาจริยา’’ติ วตฺวา, ‘‘อาม, กาโรหี’’ติ วุตฺเต เอกํ มตฺติกาปิณฺฑํ จกฺเก ฐเปตฺวา จกฺกํ อาวิญฺฉิ, สกิํ อาวิทฺธเมว ยาว มชฺฌนฺหิกาติกฺกมา ภมิเยวฯ โส นานาวณฺณานิ ขุทฺทกมหนฺตานิ ภาชนานิ กตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ภาชนํ กโรนฺโต นานารูปานิ สมุฏฺฐาเปสิฯ โพธิสตฺตานญฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติ, ‘‘ตานิ รูปานิ ปภาวตีเยว ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ โส สพฺพภาชนานิ สุกฺขาเปตฺวา ปจิตฺวา เคหํ ปูเรสิฯ กุมฺภกาโร นานาภาชนานิ คเหตฺวา ราชกุลํ อคมาสิฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยา, เทวา’’ติฯ ‘‘อหํ ตยา กตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน กตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม เทวา’’ติฯ ‘‘น เต โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺฐาย จ โส มม ธีตานํ ภาชนานิ กโรตุ, อิมญฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘นานาวณฺณานิ อิมานิ ขุทฺทกภาชนานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาหฯ

โส ตานิ ตาสํ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อิมานิ โว กีฬนตฺถาย ขุทฺทกภาชนานี’’ติ อาหฯ ตา สพฺพา อาคมิํสุฯ กุมฺภกาโร มหาสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตภาชนเมว ตสฺสา อทาสิฯ

สา จ ภาชนํ คเหตฺวา ตตฺถ อตฺตโน จ มหาสตฺตสฺส จ ขุชฺชาย จ รูปํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ น อญฺเญน กตํ, กุสราเชเนว กต’’นฺติ ญตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา ‘‘อิมินา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, อิจฺฉนฺตานํ เทหี’’ติ อาหฯ อถสฺสา ภคินิโย กุทฺธภาวํ ญตฺวา ‘‘ขุทฺทกภาชนํ กุสรญฺญา กตนฺติ มญฺญสิ, อิทํ เตน น กตํ, กุมฺภกาเรเนว กตํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ อวหสิํสุฯ สา เตน กตภาวํ ตสฺส จ อาคตภาวํ ตาสํ น กเถสิฯ กุมฺภกาโร สหสฺสํ โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ‘‘ตาต, ราชา เต ตุฏฺโฐ, อิโต กิร ปฏฺฐาย ราชธีตานํ ภาชนานิ กเรยฺยาสิ, อหํ ตาสํ หริสฺสามี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘อิธาปิ วสนฺเตน น สกฺกา ปภาวตี ทฏฺฐุ’’นฺติ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชุปฏฺฐากสฺส นฬการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิโก หุตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ตาลวณฺฏํ กตฺวา ตตฺเถว เสตจฺฉตฺตญฺจ อาปานภูมิญฺจ วตฺถํ คเหตฺวา ฐิตํ ปภาวติญฺจาติ นานารูปานิ ทสฺเสสิฯ นฬกาโร ตญฺจ อญฺญญฺจ เตน กตภณฺฑกํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุริมนเยเนว สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ นฬการภณฺฑานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาหฯ โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ ตาลวณฺฏํ ตสฺสาเยว อทาสิฯ ตตฺรปิ รูปานิ อญฺโญ ชโน น ปสฺสติ, ปภาวตี ปน ทิสฺวา กุสรญฺญา กตภาวํ ญตฺวา ‘‘คณฺหิตุกามา คณฺหนฺตู’’ติ กุทฺธา ภูมิยํ ขิปิ ฯ อถ นํ เสสา อวหสิํสุฯ นฬกาโร สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺฐาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชมาลาการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา นานาวิธํ มาลาวิกติํ คนฺถิตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย นานารูปวิจิตฺรํ เอกํ จุมฺพฏกํ อกาสิฯ มาลากาโร ตํ สพฺพํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ คนฺถิตานี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยา, เทวา’’ติฯ

‘‘อหํ ตยา คนฺถิตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน คนฺถิตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม , เทวา’’ติฯ ‘‘น โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺฐาย จ โส มม ธีตานํ ปุปฺผานิ คนฺถตุ, อิมญฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาหฯ โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ จุมฺพฏกํ ตสฺสาเยว อทาสิฯ สา ตตฺถ อตฺตโน จ รญฺโญ จ รูเปหิ สทฺธิํ นานารูปานิ ทิสฺวา เตน กตภาวํ ญตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิฯ เสสา ภคินิโย ตํ ตเถว อวหสิํสุฯ มาลากาโรปิ สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺฐาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา รญฺโญ สูทสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคจฺฉิฯ อเถกทิวสํ สูโท รญฺโญ โภชนวิกติํ หรนฺโต อตฺตโน อตฺถาย ปจิตุํ โพธิสตฺตสฺส อฏฺฐิมํสํ อทาสิฯ โส ตํ ตถา สมฺปาเทสิ, ยถาสฺส คนฺโธ สกลนครํ อวตฺถริฯ ราชา ตํ ฆายิตฺวา ‘‘กิํ เต มหานเส อญฺญมฺปิ มํสํ ปจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นตฺถิ, เทว, อปิจ โข ปน เม อนฺเตวาสิกสฺส อฏฺฐิมํสํ ปจนตฺถาย ทินฺนํ, ตสฺเสว โส คนฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ ราชา อาหราเปตฺวา ตโต โถกํ ชิวฺหคฺเค ฐเปสิ, ตาวเทว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ โขเภนฺตํ ผริฯ ราชา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ตว อนฺเตวาสินา มม จ ธีตานญฺจ เม ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ตฺวํ มยฺหํ อาหร, โส เม ธีตานํ หรตู’’ติ อาหฯ สูโท คนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจสิฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ปนาหํ ปภาวติํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺโฐ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ปุนทิวเส ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา รญฺโญ ภตฺตภาชนานิ เปเสตฺวา ราชธีตานํ ภตฺตกาชํ สยํ คเหตฺวา ปภาวติยา วสนปาสาทํ อภิรุหิฯ สา ตํ ภตฺตกาชํ อาทาย ปาสาทํ อภิรุหนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ ทาสกมฺมกเรหิ กตฺตพฺพํ กโรติฯ สเจ ปนาหํ กติปาหํ ตุณฺหี ภวิสฺสามิ, ‘อิทานิ มํ เอสา โรจตี’ติ สญฺญี หุตฺวา กตฺถจิ อคนฺตฺวา มํ โอโลเกนฺโต อิเธว วสิสฺสติ, อิทาเนว ตํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อิธ วสิตุํ อทตฺวา ปลาเปสฺสามี’’ติฯ สา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ กตฺวา เอกํ หตฺถํ กวาเฏ ลคฺเคตฺวา เอเกน หตฺเถน อคฺคฬํ อุปฺปีเฬตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[2]

‘‘อนุชฺชุภูเตน หรํ มหนฺตํ, ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล;

ปฏิคจฺฉ ตฺวํ ขิปฺปํ กุสาวติํ กุส, นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺต’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตฺวํ ภตฺตการโก หุตฺวา อุชุเกน จิตฺเตน โยปิ เต สีสํ ภินฺเทยฺย, ตสฺสเปตํ กมฺมํ น กโรสิ, อนุชุภูเตน ปน จิตฺเตน มมตฺถาย เอตํ มหนฺตํ กาชํ หรนฺโต ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล จ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสิ, กิํ เต เตน อนุภูเตน ทุกฺเขน, ตฺวํ อตฺตโน นครํ กุสาวติเมว ปฏิคจฺฉ, อญฺญํ อตฺตนา สทิสิํ อติรสกปูวสณฺฐานมุขิํ ยกฺขินิํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา รชฺชํ กาเรหีติฯ นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺตนฺติ อหํ ปน ตํ ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺฐิตํ อิธ วสนฺตํ น อิจฺฉามีติฯ

โส ‘‘ปภาวติยา เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[3]

‘‘นาหํ คมิสฺสามิ อิโต กุสาวติํ, ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว;

รมามิ มทฺทสฺส นิเกตรมฺเม, หิตฺวาน รฏฺฐํ ตว ทสฺสเน รโตฯ

[4]

‘‘ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว, สมฺมูฬฺหรูโป วิจรามิ เมทินิํ;

ทิสํ น ชานามิ กุโตมฺหิ อาคโต, ตยมฺหิ มตฺโต มิคมนฺทโลจเนฯ

[5]

‘‘สุวณฺณจีรวสเน, ชาตรูปสุเมขเล;

สุสฺโสณิ ตว กามา หิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’ติฯ

ตตฺถ รมามีติ อภิรมามิ น อุกฺกณฺฐามิฯ สมฺมูฬฺหรูโปติ กิเลสสมฺมูฬฺโห หุตฺวาฯ ตยมฺหิ มตฺโตติ ตยิ มตฺโตมฺหิ, ตยา วา มตฺโตมฺหิฯ สุวณฺณจีรวสเนติ สุวณฺณขจิตวตฺถวสเนฯ นาหํ รชฺเชน มตฺถิโกติ น อหํ รชฺเชน อตฺถิโกฯ

เอวํ วุตฺเต สา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตํ ‘วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสตี’ติ ปริภาสามิ, อยํ ปน รชฺชิตฺวาว กเถติ, สเจ โข ปน มํ ‘อหํ กุสราชา’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺเหยฺย, โก ตํ นิวาเรยฺย, โกจิ โน อิมํ กถํ สุเณยฺยา’’ติ ทฺวารํ ถเกตฺวา สูจิํ ทตฺวา อนฺโต อฏฺฐาสิฯ โสปิ ภตฺตกาชํ อาหริตฺวา ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ราชธีตโร โภเชสิฯ ปภาวตี ‘‘คจฺฉ กุสราเชน ปกฺกภตฺตํ อาหรา’’ติ ขุชฺชํ เปเสสิฯ สา อาหริตฺวา ‘‘ภุญฺชาหี’’ติ อาหฯ นาหํ เตน ปกฺกภตฺตํ ภุญฺชามิ, ตฺวํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ลทฺธนิวาปํ คเหตฺวา ภตฺตํ ปจิตฺวา อาหร, กุสรญฺโญ อาคตภาวญฺจ มา กสฺสจิ อาโรเจสีติฯ ขุชฺชา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺสา โกฏฺฐาสํ อาหริตฺวา สยํ ภุญฺชติ, อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ตสฺสา อุปเนติฯ กุสราชาปิ ตโต ปฏฺฐาย ตํ ปสฺสิตุํ อลภนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ปภาวติยา มยิ สิเนโห, อุทาหุ นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส ปน ราชธีตโร โภเชตฺวา ภตฺตกาชํ อาทาย นิกฺขนฺโต ตสฺสา คพฺภทฺวาเร ปาสาทตลํ ปาเทน ปหริตฺวา ภาชนานิ ฆฏฺเฏตฺวา นิตฺถุนิตฺวา วิสญฺญี หุตฺวา วิย อวกุชฺโช ปติฯ สา ตสฺส นิตฺถุนิตสทฺเทน ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ ภตฺตกาเชน โอตฺถตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย รตฺตินฺทิวํ ทุกฺขํ อนุโภติ, สุขุมาลตาย ภตฺตกาเชน อวตฺถโต ปตติ, ชีวติ นุ โข, โน วา’’ติฯ สา คพฺภโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส นาสวาตํ อุปธาเรตุํ คีวํ ปสาเรตฺวา มุขํ โอโลเกสิฯ โส มุขปูรํ เขฬํ คเหตฺวา ตสฺสา สรีเร ปาเตสิฯ สา ตํ ปริภาสิตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ ถเกตฺวา ฐิตา คาถมาห –

[6]

‘‘อพฺภูติ ตสฺส โภ โหติ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉติ;

อกามํ ราช กาเมสิ, อกนฺตํ กนฺตุมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ อพฺภูตีติ อภูติ, อวุฑฺฒีติ อตฺโถฯ

โส ปน ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อกฺโกสิยมาโนปิ ปริภาสิยมาโนปิ วิปฺปฏิสารํ อนุปฺปาเทตฺวาว อนนฺตรํ คาถมาห –

[7]

‘‘อกามํ วา สกามํ วา, โย นโร ลภเต ปิยํ;

ลาภเมตฺถ ปสํสาม, อลาโภ ตตฺถ ปาปโก’’ติฯ

สาปิ ตสฺมิํ เอวํ กเถนฺเตปิ อโนสกฺกิตฺวา ถทฺธตรวจนํ วตฺวา ปลาเปตุกามา อิตรํ คาถมาห –

[8]

‘‘ปาสาณสารํ ขณสิ, กณิการสฺส ทารุนา;

วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ กณิการสฺส ทารุนาติ กณิการกฏฺเฐนฯ พาเธสีติ พนฺธสีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –

[9]

‘‘ปาสาโณ นูน เต หทเย, โอหิโต มุทุลกฺขเณ;

โย เต สาตํ น วินฺทามิ, ติโรชนปทาคโตฯ

[10]

‘‘ยทา มํ ภกุฏิํ กตฺวา, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;

อาฬาริโก ตทา โหมิ, รญฺโญ มทฺทสฺสนฺเตปุเรฯ

[11]

‘‘ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;

นาฬาริโก ตทา โหมิ, ราชา โหมิ ตทา กุโส’’ติฯ

ตตฺถ มุทุลกฺขเณติ มุทุนา อิตฺถิลกฺขเณน สมนฺนาคเตฯ โยติ โย อหํ ติโรรฏฺฐา อาคโต ตว สนฺติเก วสนฺโต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ สาตํ น ลภามิ, โส เอวํ มญฺญามิ, มยิ สิเนหุปฺปตฺตินิวารณาย นูน ตว หทเย ปาสาโณ ฐปิโตฯ ภกุฏิํ กตฺวาติ โกธวเสน วลิวิสมํ นลาฏํ กตฺวาฯ อาฬาริโกติ ภตฺตการโกฯ ตสฺมิํ ขเณ อหํ มทฺทรญฺโญ อนฺเตปุเร ภตฺตการกทาโส วิย โหมีติ วทติฯ อุมฺหยมานาติ ปหฏฺฐาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานาฯ ราชา โหมีติ ตสฺมิํ ขเณ อหํ กุสาวตีนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต ราชา วิย โหมิ, กสฺมาสิ เอวํ ผรุสา, อิโต ปฏฺฐาย มา เอวรูปํ กริ, ภทฺเทติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อติวิย อลฺลียิตฺวา กเถติ, มุสาวาทํ กตฺวา อุปาเยน นํ อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ คาถมาห –

[12]

‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, เนมิตฺตานํ ภวิสฺสติ;

เนว เม ตฺวํ ปตี อสฺส, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, มยา ‘‘อยํ กุสราชา มยฺหํ ปติ ภวิสฺสติ, น ภวิสฺสตี’’ติ พหู นิมิตฺตปาฐกา ปุจฺฉิตา, เต ‘‘กามํ กิร มํ สตฺตธา ฉินฺทนฺตุ, เนว เม ตฺวํ ปติ ภวิสฺสสี’’ติ วทิํสูติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตํ ปฏิพาหนฺโต ‘‘ภทฺเท, มยาปิ อตฺตโน รฏฺเฐ เนมิตฺตกา ปุจฺฉิตา, เต ‘อญฺญตฺร สีหสฺสรกุสราชโต ตว ปติ นาม อญฺโญ นตฺถี’ติ พฺยากริํสุ, อหมฺปิ อตฺตโน ญาณพลนิมิตฺเตน เอวเมว กเถสิ’’นฺติ วตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –

[13]

‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, อญฺเญสํ ยทิ วา มม;

เนว ตุยฺหํ ปตี อตฺถิ, อญฺโญ สีหสฺสรา กุสา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ หิ อญฺเญสํ เนมิตฺตานํ วจนํ สจฺจํ, ยทิ วา มม วจนํ สจฺจํ, ตว อญฺโญ ปติ นาม นตฺถีติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อิมํ ลชฺชาเปตุํ วา ปลาเปตุํ วา, กิํ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย อตฺตานํ น ทสฺเสสิฯ โสปิ กาชํ คเหตฺวา โอตริ, ตโต ปฏฺฐาย ตํ ทฏฺฐุํ น ลภติ, ภตฺตการกกมฺมํ กโรนฺโต อติวิย กิลมติ , ภุตฺตปาตราโส ทารูนิ ผาเลติ, ภาชนานิ โธวติ, กาเชน อุทกํ อาหรติ, สยนฺโต อมฺพณปิฏฺเฐ สยติ, ปาโต วุฏฺฐาย ยาคุอาทีนิ ปจติ หรติ โภเชติ, นนฺทิราคํ นิสฺสาย อติทุกฺขํ อนุโภติฯ โส เอกทิวสํ ภตฺตเคหทฺวาเรน คจฺฉนฺติํ ขุชฺชํ ทิสฺวา ปกฺโกสิฯ สา ปภาวติยา ภเยน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ อวิสหนฺตี ตุริตตุริตา วิย คจฺฉติฯ อถ นํ เวเคน อุปคนฺตฺวา ‘‘ขุชฺเช’’ติ อาหฯ

สา นิวตฺติตฺวา ฐิตา ‘‘โก เอโส’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สทฺทํ น สุณามี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ‘‘ขุชฺเช ตฺวมฺปิ สามินีปิ เต อุโภปิ อติวิย ถทฺธา, เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺหากํ สนฺติเก วสนฺโต อาโรคฺยสาสนมตฺตมฺปิ น ลภามิ, เทยฺยธมฺมํ ปน กิํ ทสฺสถ, ติฏฺฐตุ ตาเวตํ, อปิ เม ปภาวติํ มุทุกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ อาห ฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถ นํ ‘‘สเจ เม ตํ ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, ขุชฺชภาวํ เต อุชุกํ กตฺวา คีเวยฺยกํ ทสฺสามี’’ติ ปโลเภนฺโต ปญฺจ คาถาโย อภาสิ –

[14]

‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวติํ;

สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตีฯ

[15]

‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวติํ;

สเจ มํ นาคนาสูรู, อาลเปยฺย ปภาวตีฯ

[16]

‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวติํ;

สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตีฯ

[17]

‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวติํ;

สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตีฯ

[18]

‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวติํ;

สเจ มํ นาคนาสูรู, ปาณีหิ อุปสมฺผุเส’’ติฯ

ตตฺถ เนกฺขํ คีวํ เตติ ตว คีเวยฺยํ สพฺพสุวณฺณมยเมว กาเรสฺสามีติ อตฺโถฯ ‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กริสฺสามี’’ติปิ ปาโฐ, ตว คีวาย เนกฺขมยํ ปิฬนฺธนํ ปิฬนฺเธสฺสามีติ อตฺโถฯ โอโลเกยฺยาติ สเจ ตว วจเนน มํ ปภาวตี โอโลเกยฺย, สเจ มํ ตาย โอโลกาเปตุํ สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถฯ ‘‘อาลเปยฺยา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน อุมฺหาเยยฺยาติ มนฺทหสิตวเสน ปริหาเสยฺยฯ ปมฺหาเยยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺยฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, เทว, กติปาหจฺจเยน นํ ตุมฺหากํ วเส กริสฺสามิ, ปสฺสถ เม ปรกฺกม’’นฺติ วตฺวา ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปภาวติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺสา วสนคพฺภํ โสเธนฺตี วิย ปหรณโยคฺคํ เลฑฺฑุขณฺฑมฺปิ อเสเสตฺวา อนฺตมโส ปาทุกาปิ นีหริตฺวา สกลคพฺภํ สมฺมชฺชิตฺวา คพฺภทฺวาเร อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา อุจฺจาสนํ ปญฺญเปตฺวา ปภาวติยา เอกํ นีจปีฐกํ อตฺถริตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เต อูกา วิจินิสฺสามี’’ติ ตํ ตตฺถ ปีฐเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน อูรุอนฺตเร ตสฺสา สีสํ ฐเปตฺวา โถกํ กณฺฑุยิตฺวา ‘‘อโห อิมิสฺสา สีเส พหู อูกา’’ติ สกสีสโต อูกา คเหตฺวา ตสฺสา หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘ปสฺส กิตฺตกา เต สีเส อูกา’’ติ ปิยกถํ กเถตฺวา มหาสตฺตสฺส คุณํ กเถนฺตี คาถมาห –

[19]

‘‘น หิ นูนายํ ราชปุตฺตี, กุเส สาตมฺปิ วินฺทติ;

อาฬาริเก ภเต โปเส, เวตเนน อนตฺถิเก’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – เอกํเสน อยํ ราชปุตฺตี ปุพฺเพ กุสาวตีนคเร กุสนรินฺทสฺส สนฺติเก มาลาคนฺธวิเลปนวตฺถาลงฺการวเสน อปฺปมตฺตกมฺปิ สาตํ น วินฺทติ น ลภติ, ตมฺพูลมตฺตมฺปิ เอเตน เอติสฺสา ทินฺนปุพฺพํ น ภวิสฺสติฯ กิํการณา? อิตฺถิโย นาม เอกทิวสมฺปิ องฺกํ อวตฺถริตฺวา นิปนฺนสามิกมฺหิ หทยํ ภินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ ปน อาฬาริเก ภเต โปเส อาฬาริกตฺตญฺจ ภตกตฺตญฺจ อุปคเต เอตสฺมิํ ปุริเส มูเลนปิ อนตฺถิเก เกวลํ ตํเยว นิสฺสาย รชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา เอวํ ทุกฺขํ อนุภวนฺเต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น กโรติ, สเจปิ เต, อมฺม, ตสฺมิํ สิเนโห นตฺถิ, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย กิลมตีติ ตสฺส กิญฺจิเทว ทาตุํ อรหสีติฯ

สา ตํ สุตฺวา ขุชฺชาย กุชฺฌิฯ อถ นํ ขุชฺชา คีวายํ คเหตฺวา อนฺโตคพฺเภ ขิปิตฺวา สยํ พหิ หุตฺวา ทฺวารํ ปิธาย อาวิญฺฉนรชฺชุมฺหิ โอลมฺพนฺตี อฏฺฐาสิฯ ปภาวตี ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตี ทฺวารมูเล ฐตฺวา อกฺโกสนฺตี อิตรํ คาถมาห –

[20]

‘‘น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;

สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณ’’นฺติฯ

ตตฺถ สุนิสิเตนาติ สุฏฺฐุ นิสิเตน ติขิณสตฺเถนฯ เอวํ ทุพฺภาสิตนฺติ เอวํ อโสตพฺพยุตฺตกํ ทุพฺภาสิตํ ภณนฺตีฯ

อถ ขุชฺชา อาวิญฺจนรชฺชุํ คเหตฺวา ฐิตาว ‘‘นิปฺปญฺเญ ทุพฺพินีเต ตว รูปํ กิํ กริสฺสติ, กิํ มยํ ตว รูปํ ขาทิตฺวา ยาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา เตรสหิ คาถาหิ โพธิสตฺตสฺส คุณํ ปกาเสนฺตี ขุชฺชาคชฺชิตํ นาม คชฺชิ –

[21]